نماز جمعه از جمله تریبون‌ها و نهادهای مهم و مطرح كشور در سال‌های پس از انقلاب اسلامی بوده است. اعلان مواضع مهم و جهت‌گیری‌های كلان از سویی و حضور اقشار مختلف مردم از سوی دیگر، نمازجمعه را به نهاد عمومیِ مهم و اثرگذاری تبدیل كرده است.

نهادی برآمده از انقلاب اسلامی

اقامه‌ی نماز جمعه از جمله شعائر و دستورات مهم و مورد تأكید اسلام بوده كه طی سالیان طولانی مدت حكومت طاغوت بر ایران عملا به شكل حقیقی و فراگیر مورد توجه واقع نمی‌شده است. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 57 برگزاری باشكوه و مردمی نماز جمعه از جمله اولین اقداماتی بود كه در دستور كار انقلابیون قرار گرفته و با تأیید و حمایت امام خمینی (ره) تبدیل به یكی از اصلی‌ترین جلوه‌های حضورِ ایمانی مردم شد. نماز جمعه در فضای جدیدِ پس از پیروزی انقلاب تبدیل به میعادگاه عبادت‌كنندگان خدا و جایگاهی برای حضور عمومی ملت و بررسی و تحلیل مهم‌ترین مسائل سیاسی كشور و جهان شد.
اقامه‌ی نماز جمعه به عنوان موضوعی عبادی – سیاسی در فضای جدید متأثر از روح دینی انقلاب به رهبریِ فقیهی انقلابی بود و بر این اساس به عنوان نهادی برآمده از جهت‌گیری اسلامی و مردمی انقلاب و با تأكید بر به‌هم پیوستگی دین و سیاست در جامعه‌ی ایران تثبیت شد: «به بركت انقلاب اسلامی و با هشیاری امام بزرگوارمان، نماز جمعه به یك سنّت پایدار در كشور تبدیل شده است. قبل از نظام اسلامی، مردم ما با معنا و حقیقت نماز جمعه آشنا نبودند. این لطف خدا بر ملت ما بود - و یكی از بركات انقلاب اسلامی محسوب میشود - كه ما توانستیم این دریچه دلگشا به سمت معنویّت و آگاهی را به روی خود باز كنیم.»[1]
نماز جمعه با این ویژگی‌ها و مختصات دیگر صرفا یك عمل بی‌روح و بیگانه از حقیقتِ خود نبود بلكه تبدیل به یكی از مهم‌ترین نهادهای انقلابی شده و از حیث اجتماعی و سیاسی دارای كاركردها و اثرات خاص خود شد. چنانكه برخی از مهم‌ترین فرازهای تاریخی انقلاب اسلامی عملا در صحنه‌ی نماز جمعه رقم خورد كه به عنوان نمونه می‌توان به رویدادی چون نماز جمعه‌ی 29 خرداد 1388 به امامت رهبر معظم انقلاب اسلامی اشاره كرد.

این اثرگذاری و جریان‌سازیِ تریبون و جایگاه نماز جمعه باعث برانگیخته شدن خشم دشمنان داخلی و خارجی شد تا آنجا كه به تبلیغات منفی و سیل دروغ‌پراكنی علیه نماز جمعه بسنده نكرده و به توطئه‌ی ترور امامان جمعه و بمب‌گذاری در صفوف نمازگزاران دست زدند: «[دشمنان] به تبلیغات هم اكتفا نكردند و نماز جمعه را مورد تهاجم خونین قرار دادند. پنج امام جمعه معتبر معروف را به شهادت رساندند: مرحوم آیةاللَّه قاضی، مرحوم آیةاللَّه مدنی، مرحوم آیةاللَّه صدوقی، مرحوم آیةاللَّه دستغیب، مرحوم آیةاللَّه اشرفی. پنج عالمِ مجتهدِ پیرمردِ با تقوای پرهیزكارِ پارسا و پاكدامن را كه هر هفته مردم با دل و جان پشت سر آنها میایستادند و به آنها اقتدا میكردند، جلوِ چشم همین مردم در نماز جمعه به شهادت رساندند... بنده نماز جمعه‌هایی را به یاد دارم كه در اثنای آن، صدای انفجار موشكها از اطرافِ همین محلّ نماز جمعه میآمد. در همین نماز جمعه، دشمن انفجار خونینی را به راه انداخت و جلوِ چشم مردم در همین نقطه عدّه‌ای به شهادت رسیدند.»[2]
اما علی‌رغم همه‌ی این فضاسازی‌ها و توطئه‌ها نماز جمعه در قامت یك نهاد دینی و انقلابی در جامعه تثبیت شد و در بُرهه‌های گوناگون نقش‌آفرین بود. اما مهم‌ترین كاركردها و نتایج سیاسی این نهاد برآمده از انقلاب اسلامی چه بوده است كه باعث شد دشمنان اینچنین علیه آن توطئه كرده و در نهایت ناكام بمانند؟

كاركردهای سیاسی یك نماز
با رجوع به بیانات رهبر انقلاب اسلامی می‌توان به برخی از مهم‌ترین كاركردهای سیاسی نماز جمعه در سطح جامعه‌ دست یافت. توجه به این كاركردها می‌تواند ما را در درك دقیق‌تر جایگاه نهاد نماز جمعه كمك كرده و بر تلاش‌ها برای صیانت از آن و ارتقای سطح كمی و كیفی‌اش بیافزاید.
مهم‌ترین كاركردهای نماز جمعه از منظر رهبر انقلاب در چند محور قابل دسته‌بندی و تبیین است:

1- حفظ ایمان و روحیه‌ی مردم
از جمله مهم‌ترین كاركردهای نماز جمعه «حفظ ایمان و روحیه‌ی مردم» است. در توضیح این نكته باید به این موضوع توجه داشت كه نظام جمهوری اسلامی براساس همین ایمان و روحیه‌ شكل گرفته و در وقایع و اتفاقات مختلف با تكیه بر همین عامل توانسته بر چالش‌ها، موانع و دشمنی‌ها غلبه كرده و به حركت رو به رشد خود ادامه دهد: «ما در نظام جمهوری اسلامی، با روحیه و ایمان مردم پیش میرویم و حركت میكنیم... [مردم] ایمانشان خیلی بالاست، اما در مواردی به خاطر كمبودها و كسریها و یا حتّی به خاطر بعضی از واردات ذهنی‌یی كه به وسیله‌ی دشمن یا دوست در ذهن مردم جای میگیرد، ممكن است روحیه‌ی آنها آسیب‌پذیر هم باشد. آنچه كه درحقیقت این حصار را الان نگهداشته، ایمان و روحیه‌ی مردم است. ایمان و روحیه را چه كسی برای مردم حفظ میكند؟ به نظر من، یكی از مهمترین عوامل حفظ ایمان و روحیه در مردم، همین نمازهای جمعه و خطبه‌های جمعه و حضور معنوی مردم در صحنه‌ی نمازجمعه است و این‌كه یك نفر انسان امین، با زبان صادقی كه مردم او را قبول دارند، هر جمعه از اوضاع كشور برای مردم میگوید و آنها را نصیحت، و جهتگیریشان را تصحیح میكند.»[3]
تأكید بر «رابطه‌ی دوسویه‌ی انقلاب و روحیه‌ی مردم» در این نگاه از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود و بر این اساس نماز جمعه با تأثیرگذاری‌ای كه در این زمینه دارد به عنوان یكی از «بركات انقلاب» مورد توجه قرار می‌گیرد: «در حال حاضر، دستگاه حقی بر مبنای امامت و ولایت حق به وجود آمده است و كسانی كه امروز متصدی امر امامت جمعه‌اند، حقیقتاً انسانهای مؤمن و متقی و صادق و معنوی و روحانی و بیطمع هستند و قصد اقتدار و قدرتمندی ندارند و این منصب را مقام و موقعیت دنیایی نمیدانند. تأثیر و نقش این تریبون در چنین شرایطی، فوق‌العاده و طراز اول خواهد بود و قوام معنوی و حصار ایمانی جامعه را حفظ خواهد كرد. اگر ما این تریبون را نمیداشتیم، معلوم نبود وضع انقلاب و روحیه‌ی مردم چگونه بود. این، یكی از بركات انقلاب بود و امام(ره) به این نكته توجه داشتند.»[4]

2- آگاهی‌بخشی به مردم در مسائل سیاسی و ضد ضربه كردن ملت
از جمله نتایج پیروزی انقلاب اسلامی حضور گسترده و عمومی ملت در مسائل و رخدادهای سیاسی كشور است. این ظرفیتِ مهم و قابل توجه ضمن آنكه فرصتی مناسب برای حركت كشور و نظام به سوی آرمان‌هاست اما از سوی دیگر نیز نیازِ گسترده به اطلاعات و تحلیل سیاسی دقیق و مبتنی بر واقعیات و حقایق را در پی دارد. پاسخگویی به این نیازِ مهم جامعه و آگاهی‌بخشی به مردم درباره‌ی مسائل گوناگون سیاسی یكی دیگر از كاركردهای مهم نماز جمعه را تشكیل می‌دهد: «خدمت به نماز جمعه، خدمت به آگاهىِ سراسری ملت ایران است؛ چون نماز جمعه یك عملِ صرفاً عبادی نیست؛ عملی است كه در ذات و تركیب خود، آگاهی بخش است؛ هم اجتماع عظیم مسلمانان را هر هفته تشكیل میدهد و به رخ دوست و دشمن میكشد و هم به وسیله خطیب جمعه، اوضاع و احوال سیاسی برای آنها تشریح و تبیین میشود. حقیقتاً نماز جمعه در اسلام تركیب عجیبی است؛ از یك طرف، توصیه مردم به تقوا و پاكدامنی و اعراض از هواهای نفسانی است و از طرف دیگر، آگاه كردن مردم از جریانهای سیاسی و توطئه‌های دشمنان و نیازهای دوستان و اوضاع دنیای اسلام است.»[5]
این كاركرد، گاهی با بیان اوضاع كشور و دنیا و تحلیل توطئه‌های دشمن توسط خطیب جمعه و گاهی با گزارش دادن مسئولان به مردم و تحكیم فضای پاسخگویی مسوولان به مردم به دست می‌آید: «ایرادی ندارد كه مسؤولی بیاید و عملكرد خودش را با مردم درمیان بگذارد؛ چون بالاخره یكی از وظایف تریبون نماز جمعه این است كه مستمعان و مخاطبان را در جریان اوضاع كشور قرار دهد.»[6]
از سوی دیگر، آگاهی‌بخشی فراگیر و عمومی از تریبون نماز جمعه موجب می‌شود كه این نهاد تبدیل به «پایگاه معنویت و مقاومت» در بین مردم شده و به تعبیر رهبری ملت را «ضد ضربه» ‌كند: «نماز جمعه هم نهاد بابركتی شد؛ چه در تهران، چه در سایر شهرهای این كشور. بتدریج نماز جمعه در شهرهای كوچك و كوچكتر هم در سرتاسر كشور اسلامی در هر نقطه‌ای تبدیل شد به كانونِ هم معنویت و هم مقاومت. نماز عبادی - سیاسی كه تعبیری بود كه آن روز ظاهراً از زبان امام بزرگوارمان صادر شد، به این معناست؛ هم مركز عبادت است، هم مركز آگاهی معنوی و سیاسی است؛ كه این آگاهی موجب نلغزیدن، راه كج نكردن و به زانو در نیامدن یك ملت است. اغلب این شكستهائی كه شما در صحنه‌ی سیاسی در دنیا برای ملتها مشاهده میكنید، منشأش ناآگاهیهائی است كه ضربه‌های خود را در جاهای گوناگونی زده است. آگاهی، یك ملت را ضد ضربه میكند؛ او را آماده میكند برای مقاومت. بنابراین اینجا، هم پایگاه معنویت است، هم پایگاه مقاومت.»[7]

3- نقش‌آفرینی مؤثر در عبور از مشكلات و پیشرفت كشور
بسترسازی برای حضور مردم در عرصه‌ی عمومی تحولات كشور نهاد نماز جمعه را به یكی از ظرفیت‌های مهم برای رشد كشور در عرصه‌های گوناگون تبدیل كرد. استفاده از این امكان عظیم كشور و ملت را در دست‌یابی به پیشرفت‌ها و عبور از مشكلات به شكل مؤثری یاری داد: «نمازهای جمعه نقش بسیار بزرگی در پیشرفتها و موفقیتهای این ملت و این كشور ایفا كرده‌اند و سهم بسزایی در بسیج نیروها و سازندگی و هدایت سیاسی و دینی مردم داشته‌اند.»[8] «هشت سال دفاع مقدّس ما از نماز جمعه‌ها نیرو گرفت و در نماز جمعه‌ها تبیین شد. سخت‌ترین دوران این انقلاب - یعنی سالهای پنجاه‌ونه و شصت - كه توطئه عظیم سیاسی علیه امام و انقلاب و كشور طرّاحی و اجرا میشد، این توطئه در نماز جمعه‌ها شكست خورد.»[9]

4- تزریقِ آرامش روحی به مردم
جامعه‌ی اسلامی و حاكمیت دینی با داشتن اصول و ویژگی‌های خاص خود همواره مورد هجوم دشمنان و شیاطین قرار دارد و بنابراین همواره به ذكر الهی برای رسیدن به آرامش حقیقی و تصمیم‌گیری و حركت درست احتیاج دارد.
نماز جمعه در اینجا به عنوان مصداق «ذكر الهی» اثرگذار شده و نقش مهمی در پیراستن دل‌های مسلمانان از نشویش و اظطراب در مقابل دشمنان دارد. مهیا كردن آرامش روحی موجب «شكل‌گیری تفكر درست و تصمیم‌گیری و حركت صحیح» در جامعه‌ی اسلامی می‌شود: «همیشه دشمنان اسلام خواسته‌اند دل مسلمانان را مشوش و مضطرب كنند. در طول تاریخ اسلام موارد زیادی پیش آمده است، قبل از اسلام هم در مورد حركتهای عظیم جهادی پیامبران قبل از نبی مكرم، مؤمنینی كه توانستند ایمان خودشان را استوار نگه دارند، آرامش روحی پیدا كردند. این آرامش روحی حركات آنها را در اختیار جهت ایمانی قرار داد؛ مشوش نشدند، مضطرب نشدند، راه را گم نكردند؛ چون در حال تشویش و اضطراب، پیدا كردن راه درست دشوار میشود. انسانی كه از آرامش روحی برخوردار است، درست فكر میكند، درست تصمیم میگیرد، درست حركت میكند... «الا بذكر اللَّه تطمئن القلوب». یاد خداست كه دلها را در ماجراهای طوفانی دنیا و زندگی حفظ میكند... همین نماز جمعه‌ی شما مصداق ذكر الهی است. «فاسعوا الی ذكر اللَّه». در اینجا آنچه بر دل شما، بر زبان شما، بر حركات شما باید غالب باشد، یاد خداست. دل به یاد خدا، زبان متذكر به نام مقدس پروردگار، حركات دست و پا و جسم هم حركاتی در جهت یاد پروردگار و اطاعت اوامر الهی.»[10]

قدر این نماز را بدانید
با توجه به محورهایی كه در بحث كاركردهای سیاسی مهم نماز جمعه بدان اشاره شد می‌توان به این نتیجه رسید كه این نهاد برآمده از انقلاب اسلامی با پشتوانه‌ی عمیق معنوی و دینی از یك سو و نقش‌آفرینی چندجانبه در عرصه‌ی تحولات سیاسی و اجتماعی از سوی دیگر یكی از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب و نظام اسلامی از زاویه‌ی بحث نهادسازی است.
بهره‌برداری از بركات این نهال پُرثمره‌ی انقلاب اما در گرو شناخت و قدرشناسی حقیقی نسبت به آن و برنامه‌ریزی و تلاش دائمی و همه‌جانبه برای ارتقای كمی و كیفی آن بوده و مستلزم توجه و تلاش عموم مردم و مسئولان امر است: «قدر این نماز را، هم آحاد مردم بدانند، هم بخصوص جوانهای عزیزمان بدانند، و هم آقایان ائمه‌ی جمعه‌ی محترم در سراسر كشور بدانند؛ آنها هم قدر این نماز را بدانند؛ این یك منبری است كه نظیر آن دیگر وجود ندارد. كاری كنند كه جاذبه‌ی نماز جمعه، جوانها و دلهای پاكیزه و مشتاق را به این سمت بكشاند و این كانون روزبه‌روز گرمتر شود.»